خراطی هنری است که پرداختن به آن از چند هزار سال قبل تا به حال در سطح دنیا رواج داشته و در ایران نیز به عنوان یکی از صنایع دستی سابقهای طولانی دارد.
این هنر به مدد علم و تکنولوژی روز به مرور زمان از حالت سنتی خود بیرون آمده و با استفاده از ابزارآلات برقی برای تولید محصولات امروزی شکلی نوین به خود گرفتهاست.
پرداختن به این هنر به شیوه سنتی آن به عنوان یک پیشه و شغل در بیشتر شهرهای ایران رواج داشته و هنرمندانی به آن مشغول بوده و از حاصل دسترنج خود زندگی میکردند و هم اکنون نیز به شیوهای امروزی از آن کسب درآمد دارند.
دراستان یزد و شهر میبد نیز روزگارانی در محلههای مختلف شهر با توجه به نیازی که به وسایل تولید شده توسط صاحبان این هنر بود ، همانند زیلو بافی و کاربافی و موتابی پرداختن به این رشته هنری رواج داشت.
هنرمند میبدی
اکنون از میان کسانی که درمیبد به این حرفه مشغول بودند تنها حاج رضا طحاری مهرجردی تا به حال پیشه پدری خود را دنبال کرده و با وجود درآمد اندکی که دارد هنوز دست از این کار نشستهاست.
او که 80 سال سن دارد کار خود را ثروتی به جا مانده از پدر خود میماند و درکنار کار کشاورزی به آن مشغول است.
این هنرمند میبدی که از سن 5 سال سالگی با سن پدری خود آشنایی داشته و با کندن پوست نی به پدرش پوست کمک میکرد ، در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: در زمانی که در میبد پنبه کاشته میشد ، مردان به کاشتن مشغول بودند و موقع رسیدن محصول زنها درحالی غسل کردهبودند و لاس تمیز به بر داشتند به صحرا رفته و دانه دانه پنبهها را از گیاه جدا میکردند.
وی افزود: بعد از آن پنبه ها را به خانه آورده و به جدا سازی پنبه میکردند و آن را برای ریسیدن آماده کرده و از آن نخ و به دنبال آن پارچه برای مصارفی مانند حوله ، چادر و لباس تهیه میشد.
طحاری در ادامه اشاره کرد : زمانی زنان در شهر یزد پارچه های باند درست می کردند و به واسطه وجود آن کار تجاری انجام می دادند و کارخرها از آنها کارمیخریدند.
وی گفت: البته خراطان وسایل تهیه نخ از پنبه مانند چرخ و چخکون و ماسوره پیچ و چرخ پنبه را میساختند.
هنرمند میبدی ادامه داد: در حال حاضر نیز خانم شریف زاده که چند سالی است با داشتن چند کارگر کار کاربافی را انجام میدهد و در کار خود پشتکار خوبی دارد درست کردن بعضی از وسایل کارش مانند ماسوره پیچ را به من سفارش میدهد.
محصولات خراطی سنتی
وی مته که اندازههای مختلفی دارد ، دسته هاون ، گوش کوب چوبی ، دسته چاقو و اره ، گهواره از وسایلی ذکر کرد که با خراطی ساخته میشود.
این روزها تولید چرخهای ماسوره ور کنی کوچک که به صورت تزئینی در خانه های و در مکانهای عمومی به عنوان دکور استفاده میشود نیز به وی سفارش داده میشود که برای رنگ و لعاب آن از دو رنگ سیاه تهیه شده از قیر و رنگ قهوه ای درست شده از گیاه «اوشتک » استفاده می شود.
دستگاه ساده خراطی سنتی و طرز کار آن
هنرمند خراط سنتی میبد با نشان دادن 2 کمان چوبی از ابزار کارش که تسمه ای به آن متصل است پشست دستگاه کارش با گفتن بسم الله الرحمن الرحیم نشسته و طرز کار با دستگاه و تراش دادن چوب و رنگ آمیزی آن را نیز نشان داد که در انجام هم دستها و هم پاها دخالت دارند.
دستگاه تراشی که وی بیشتر با آن کار میکند متشکل از دو کنده چوب است که هر کنده میلهای به شکل خم در خود دارد و درانتهای میله خم شده یکی از کندهها چوبی مدور که میله ای به آن متصل است پیچ شده و هنگام تراش دادن چوب مورد نظر به آن میله و میله خم شده در کنده دیگر متصل میشود.
عمل تراش با حرکت رفت و برگشت کمان پروانه دار روی چوب انجام میگیرد که بعد از چندین بار انجام دادن این کار انتهای میلههای خم شده در کندهها که وی «مرغک »می نامد با روغن چرب می گردد که برای انجام کار ملایم باشد.
وی گفت : دانه های رنگی گیاه «اوشتک » از پدرش به جا مانده که او همچنان در کارش از آنها استفاده میکند و اگر الان بخواهد خریداری کند باید هزینه زیادی برای آن بپردازد.
دستگاه دیگری هم در مغازه به چشم می خورد که مجهز به دینام است و شکل نوینی از دستگاههای امروزی است ولی به دلیل ساده بودن فقط یک کارکرد دارد و چون هنگام کار کردن ذرههای زیاد چوب در هوا معلق میشود او کمتر با آن کار میکند.
وی به استفاده از چوب بید ،چندل ، کاج و گردو بسته به توانایی مشتری و سفارش او در کار خراطی اشاره کرد.
منصفانه کار کردن
طحاری که در حال حاضر فرزندانش سر و سامان گرفتهاند هنور هم کار میکند ومنصفانه کار کردن و ارزان حساب کردن آنچه میسازد و نبودن کسی در شهر که کار خراطی سنتی را انجام دهد را علتی میداند که مردم هنوز هم مشتری او هستند.
هنرمند خراط سنتی میبد که زمانی به کار نانوایی نیز مشغول بودهاست ، گفت : پرداختن به این کار در حال حاضر به دلیل نداشتن درآمد مقرون به صرفه نیست و کمتر کسی رو به آن میآورد.
او تصریح کرد: کار خراطی سنتی کفاف مخارج زندگی امروزی نمیدهد با توجه به این حمایتی که از آن نمی شود و همچنین به علت درس خوانده بودن بچه های امروزی ،روی آوردن به انجام این کار توصیه نکرد.
وی علاقه و بلد بودن کار خراطی و جلوه داشتن کار خراطی برای خودش که زمانی به درآمد آن نیاز داشت و همچنین نداشتن سرمایه و توان برای به راه انداختن شغلی دیگر را دلیل ادامه دادن کارش ذکر کرد.
وی گفت : من شاگرد قبول نمیکنم چون بچههای امروزی باید درس بخوانند و کارهایی را بیاموزند و انجام دهند که در انجام آن از وسایل کار امروزی استفاده میشود.
او محل کسب خود را تجارتخانهای میداند که هر روز او با باز کردن در آن با مردم و کاسبان محل در ارتباط است.
صنعتی شدن صنایع و عدم نیاز به محصولات تولید شده خراطی سنتی
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گفت: وسایل کار شعربافی ، حلاجی ، نی قلیان ، گهواره با استفاده از چوب گردو ، نارون و توسکا ساخته می شود.
مشتاقیان افزود: به دلیل صنعتی شدن و شکل نوین پیدا کردن وسایل کارهایی مانند ریسندگی ، موتابی و حلاجی دیگر کمتر نیاز به استفاده از وسایل ساخته شده با هنر خراطی سنتی است.
خراطی سنتی میبد به شماره 102 در تاریخ 22 اسفند 95 در فهرست آثار ملی ثبت شدهاست.
میبد صنایع دستی دیگر مانند زیلوبافی ، کاربافی ، موتابی ، چلنگری و سفال و سرامیک دارد.
