نویسندگی بر تار و پود زیلو یکی از مهارت‌های زیلوبافان و حاصل پشتکار و علاقه بافندگانی است که با هنر خود نام و تاریخچه ای از بافت را بر روی گره های در هم تنیده شده فرش‌ها نشان دادند و به ماندگاری و جهانی شدن این صنعت دستی کمک کردند و همچنان نسل در نسل فعالیت دارند.
زیلو دست بافته ای ساده برای استفاده به عنوان زیر انداز است و گاهی این دست بافته بی تکلف با نقش و نگار و خط نوشته هایش چنان جلوه گری می کند که به جای استفاده به عنوان فرش یک اثر تاریخی محسوب می شود و محل نگهداری آن موزه است.
زیلو از زمان قدیم تا کنون در بیشتر خانه های میبد به عنوان فرش استفاده شده و مردم این شهر به بافت این صنعت دستی مشهور هستند ، زمانی نه چندان دورزنان و مردان همه در بافت زیلو همکاری داشته و از طریق آن درآمدزایی می کردند.
گاهی نیز زیلوبافان زیلوهای سفارشی برای وقف در مسجد و حسینیه می‌بافتند که البته بافت زیلوهای وقفی توسط بافندگان ماهری انجام شده است که به نویسندگی بر تار و پود زیلو آشنایی داشتند و نام خود ، واقف و مکان وقف و همچنین عبارتهایی به صورت آیه‌هایی از سوره های قرآن ، ضرب المثل و شعر را با بافت گره های زیلو می‌نوشتند.
زیلوهای وقفی در مسجدها بر روی خود عبارتهایی را نیز نشان می دهند که بیرون بردن فرش وقف شده از مسجد ممنوع کرده و یا شرط هایی برای بیرون بردن آنهاگذاشته شده است.
زنده نگه داشتن نام پدر و مادر و هنرمندان پیشکسوت
زنده نگه داشتن نام پدر و مادر ، هنرمندان پیشکسوت و وابستگان درگذشته با بافت نام آنها از طریق تنیدن گره‌های عشق بر تار و پود این هنر نیز مرسوم است.
در گذر از راسته بازار واقع در بافت تاریخی میبد یکی از بافندگان زیلو را دیدم که در کارگاهش در حال بافت یک زیلو به یاد همه اموات خویش برای گستردن در امامزادگان سید صدر الدین قنبر و سید کمال الدین میبد بود.
مشاهده نویسندگی زیلو توسط این زیلوباف ، سختکوشی و تلاش و حسن خلقی که از وی سراغ داشتم، باعث شد تا گفت و گویی را با وی در ارتباط با نویسندگی زیلو و همچنین سابقه فعالیت وی در زیلوبافی انجام دهم.
او فردی بسیار مهربان ، خوشرو و مهمان نواز است ، مهمان نوازی وی را هنگامی که مسئولان در خرداد ماه امسال به مناسبت هفته صنایع دستی از کارگاهش بازدید کردند ، دیده بودم و دوباره نیز در هنگامی که به کارگاهش واقع در کوچه راسته بازار یکی از کوچه پس کوچه های بافت تاریخی شهرستان پای گذاشتم ، دیدم ، او با همان روی خوش از من استقبال کرد.
صحبت را که با وی شروع کردم همانند گفت و گوهای قبلی که با فعالان حوزه صنایع دستی داشتم با اشاره به کودکی و شروع فعالیت او در حوزه صنایع دستی و زیلوبافی آغاز شد.
کنار در کارگاه رو بر کوچه دود و وبوی اسفند نظرم را جلب کرد و مشامم را نوازش داد ، اسفند دود کردن یکی از آداب و رسوم مردم این خطه و رسمی دوست داشتنی است که برای داشتن روزی خوش و معطر کردن فضا هر روز صبح انجام می‌دهند.
به گفته حسین جعفری معروف به حسین غفور متن نوشته زیلو برای بافت زیلوهای وقفی و یا زیلوهایی که به نیت یاد کردن از گذشتگان و زیلوهای اهدایی بافته می‌شود ، کاربرد دارد و با توجه به سختی انجام آن را کار دل و از روی عشق به بافتن زیلو بیان کرد.
وی با اشاره به بافت متن نوشته در لچکی زیلویی که در حال بافت آن است ، اظهار کرد : بافت متن نوشته نیاز به ظریف کاری دارد و بر اساس متنی که نوشته می‌شود بافته می‌شود بر خلاف بافت نقش که هر زیلوباف به صورت ذهنی بلد است و می بافد.
این زیلوباف اظهار کرد : آن روزها وضعیت زندگی‌ها به گونه‌ای بود که همه بچه ها نمی‌توانستند به مدرسه بروند و من از ۶ سالگی در یک کارگاه کمونه گردانی می کردم. (کمونه چوب کمانی است که به «پش بند »و «شمسه»چوب های دیگر دستگاه زیلو بافی متصل است و به کمک آنها نقش انداختن بر تار و پود زیلو انجام می شود.)
وی افزود: بعد از مدت زمانی که گذشت پود کشی و پنجه زنی را یاد گرفتم و هشت ساله که بودم خودم می توانستم پود کار را بکشم و پنجه بزنم ، کرسی می گذاشتم زیر پایم و این کار را انجام می‌دادم.
جعفری ادامه داد: پدر خودم هم زیلوباف بود و زیلوبافی را از او هم یاد گرفتم و در کارگاهش مشغول به کار شدم و بعد از مدتها در سنین جوانی و زمانی که کار کردن در کارگاه پدرم کفاف خرج دلمشغولی‌ها و نیازهای زندگیم را نمی داد برای کمک به او و رفع نیازهای خودم در یکی از کارگاههای زیلوبافی مشغول به کار شدم و در زمان گرفتن دستمزد یک سوم حقوقم را خودم برمی‌داشتم و مابقی را به پدرم می دادم.
این فعال صنایع دستی میبد اضافه کرد: بعد از گذشت مدت زمانی نیز با توجه به اینکه دیدم زیلوبافی درآمدی ندارد و کارگاههای زیلوبافی هم یکی پس از دیگری از رونق افتاده بود، برای کار کردن به خارج از کشور رفتم و مشغول به کار نانوایی شدم.
وی با اشاره به ۲۷ سال کار کردن در کشور کویت گفت: بعد از زمان جنگ ایران و عراق و زمانی که کشور کویت هم دچار جنگ شد ، کار کردن در آن کشور را رها کردم و بعد از بازگشت دوباره به زیلوبافی مشغول شدم و در این سالها یک بار کارگاهی در محله بشنیغان راه انداختم و یک زمان هم در محله بدرآباد و از یک سال و نیم پیش تاکنون در محل راسته بازار کارگاه دارم و بیشتر زیلوهای کتیبه نویسی وقفی بافته ام.
جعفری در خصوص به صرفه بودن یا نبودن زیلوبافی با بیان اینکه مواد اولیه زیلوبافی گران شده و هم اکنون زیلوبافی درآمدی آن گونه که باید ندارد ، از مسئولان خواست شرایط فروش زیلو با تعیین قیمت مناسب که برای زیلوباف درآمدی به صرفه داشته باشد ، فراهم کنند.
نویسندگی زیلو با خط های فارسی ، عربی و انگلیسی
کاظم دهقانی معروف به «اُسا کاظم» نیز از زیلوبافنی است که نویسندگی زیلو را انجام می دهد و به گفته خودش تا کنون زیلوهای زیادی دارای نوشته با خط‌های فارسی ، عربی و انگلیسی به صورت سفارشی برای مساجد ، شهرها و افراد و اداره‌های مختلف بافته است.
وی زیلوبافی را از سن هفت سالگی شروع کرده و تا کنون به مدت 50 است که با بافت زیلو درآمد زایی دارد ، گاهی شغل اصلی وی بوده و گاهی نیز در کنار پرداختن به شغل های دیگر انجام داده است.
این زیلوباف با بیان اینکه نویسندگی بر روی زیلو سخت است و نیاز به صرف زمان بیشتری برای بافت و اضافه کردن مج دارد، اظهار کرد: هم اکنون نسبت به زمان گذشته سفارش بافت نویسندگی بر روی زیلو کمتر است و بیشتر سفارش‌ها به صورت زیلوهای کوچک برای قاب گرفتن و اهدا کردن است.
دهقانی نیز به پایین بودن دستمزد زیلوبافان و بیمه نبودن آنها اشاره کرد و از مسئولان خواست از زیلوبافان حمایت کنند و با فراهم آوردن زمینه افزایش درآمد زیلوبافی موجب شوند نسل جوان به سمت بافت زیلو آمده و زیلوبافی را به عنوان یک شغل انتخاب کنند.
وی با بیان اینکه زیلوباف افرادی هستند که از زمان قدیم تاکنون زیلوهای زیادی رابافته و آن را رها نکرده‌اند ، کسانی که یک مدت کوتاهی به بافت زیلو می پردازند و یک زیلو برای جشنواره ارایه می‌دهند زیلوباف نیستند ، زیلوبافان واقعی باید حمایت شوند.
زیلوباف نابینایی که نویسندگی زیلو کرده‌است
غلامرضا صباغی زیلوباف نابینای میبدی هم سالها پیش نویسندگی بر روی زیلو را به کمک شاگردش انجام داده است و به گفته او نیز نویسندگی بر روی زیلو نیازبه صرف وقت بیشتر برای بافت دارد و با اضافه کردن مج انجام می شود.
تفاوت‌های کتیبه نویسی
به گفته فارغ التتحصیل مقطع کاردانی رشته زیلوبافی بافت کتیبه نویسی با توجه به تعداد مج هایش با بافت نقش متفاوت است و بافت آن نیاز به زمان بیشتری دارد ، طراحی و بافت کتیبه نویسی با خط ثلث و نسخ راحت تر و با خط نستعلیق بسیار سختر و پیچیده تر است ، همچین کتیبه نویسی یک خطی راحت و آسان و کتیبه های دوخطی به مراتب سختر و دشوارتر بافته می شود.
راضیه زمانیان طراحی و بافت بیشتر کتیبه‌های کنونی را با خط نسخ و ثلت عنوان کرد و افزود: هم اکنون طراحی کتیبه نویسی با ظرافت بیشتری انجام می شود و کلمات اشتباه در خط نوشته های شده بر روی زیلو کمتر از گذشته است.
زمانیان همچنین نویسندگی زیلو در قدیم را قدیم بیشتر ذهنی بیان کرد و یادآور شد : بیشتر بافنده‌ها سواد چندانی نداشتند و قادر به طراحی کردن خط نبودند ، گاهی اوقات فرد سفارش دهنده نویسندگی زیلو خودش متن مورد نظر را می نوشته و زیلو باف با توجه به مهارت و ذهن خلاق خودش آن متن را به صورت بافت در زیلو در می آورده‌است.
وی اظهار کرد: در زمان قدیم بیشتر کتیبه‌ها برای وقف در مساجد می‌بافتند و بر تار و پود زیلوها زیلوهای نام بافنده ، واقف و محل وقف و شرایط که زیلو وقف اونجا شده و شرایط وقف را می‌نوشتند .
وی افزود: هم اکنون کتیبه‌هایی از اشعار بزرگان و نام و آرم تجاری شرکت‌ها و کارخانه ها و به عنوان هدیه با نام شخصی و در کل به طور خاص و با توجه به سفارش مشتری و نوع در خواست او طراحی و بافته می‌شود.
کتبه نویسی اوج هنر زیلوبافی است
مدرس و طراح نقشه زیلو نیز در گفت و گو با گزارشگر ایرنا گفت: نویسندگی زیلو یا به اصطلاح کتیبه نگاری بر روی زیلو اوج هنر زیلو و به دور از تکرار است و زیلوبافان ماهر انجام دهنده آن بوده و هستند.
حسن امامی خط نوشته شده بر روی زیلو توسط زیلوبافان ماهر را خط های تلث و نسخ عنوان کرد که با ظرافت و بسیار عالی نوشته می شده‌است.
وی افزود:خانواده های نبی (علی رجب و حسین نبی) ، غنی پور ، حاجی میبدی و حاجی بمان حقیری از جمله خانواده های معروف زیلوباف میبد در قدیم بودند که در نویسندگی زیلو مهارت داشتند.
مدرس و طراح نقشه زیلو همچنین مرحوم کریم زاده معروف به دایی رضا را از جمله زیلوبافی نام برد که در نویسندگی زیلو مهارت زیادی داشته است.
وی تصریح کرد: البته زیلوبافان زیادی نویسندگی بر روی زیلو را انجام می دادند ، زیلوهای قدیمی کتیبه نگاری شده با رسم الخط های عربی با نام بافنده مرتبط به قرنهای گذشته از قرن هشتم تاکنون در موزه زیلو واقع در کاروانسرای شاه عباسی وجود دارد و در 100 سال اخیر نیز افراد و خانواده های نام برده شده در نویسندگی زیلو مهارت داشته و زبانزد و دارای سواد نویسندگی هستند.
امامی در ادامه با بیان اینکه کتیبه نویسی هم اکنون کمتر از گذشته رایج است اظهار کرد: امروزه دانشجویان فارغ التحصیل رشته کاردانی زیلوبافی که تنها یک دوره آن در میبد در دانشگاه علمی کاربردی برگزار شد ، کتیبه نویسی را به صورت کامپیوتری و زاویه دارطراحی می کنند که نتیجه بافت بسیار خوبی را نشان می‌دهد.
زیلوبافی در میبد سابقه‌ای دیرینه دارد، برخی سابقه آن را به قرن هشتم هـ . ق و دوره مظفریان نسبت می‌دهند؛ زیلو یا پلاس، دست بافته ای زیبا و خاص حاشیه مناطق بیابانی است، این فرش با نوع زندگی مردم منطقه تطابق دارد و بخشی از اعتقادات مذهبی، تاریخ، معماری، طبیعت و گویش مردم این نواحی نیز، بر تار و پود آن نقش بسته است.
زیلو نوعی زیرانداز و کف‌پوش دست بافت است که با نخ بافته می‌شود و شباهت زیادی به حصیر دارد و در برخی مناطق ایران استفاده می‌شود.
قدیمی ترین زیلو مربوط به ۸۵۰ سال پیش است که در موزه میبد نگهداری می شود، نفیس‌ترین زیلوی میبد نیز متعلق به قرن ۱۲ هجری قمری است که بر روی آن ۲۴ سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ هزار و ۱۱۸ هجری قمری نقش بسته است.
بیش از ۳۰۰ زیلو باف در زمینه بافت و عرضه آن در شهرستان میبد فعالیت دارند.
مرکز شهرستان ۱۰7 هزار نفری میبد در ۵۰ کیلومتری شمال غرب شهر یزد مرکز این استان قرار دارد.
