مريم سماک جلالي مدرس سوزن دوزی
در دانشگاه فنی شريعتي تهران
سوزن دوزی بلوچ یكی از شیوه های سنتی آرایش جامه بانوان بلوچ در استان سیستان و بلوچستان است كه قدمت آن به سالهای قبل از میلاد بازمی گردد و از صنایع دستی مشهور جنوب شرق كشور به شمار می رود.
مواد اولیه بلوچ دوزی
۱ – نخ
مواد اولیه‌ی سوزندوزی نخ و پارچه است . سوزن‌دوزان برحسب امكانات و سلیقه از نخ دمسه ( D. M .C ) ،نخ‌های رنگین ابریشم ، نخ‌های پاكستانی و یا ازنخ‌های ویسكوز دولا ( ماده‌ای است شبیه ابریشم كه هنگام تابانیدن نخ پنبه به جهت استحكام به همراه آن تابیده می‌شود ) .
۲ – پارچه
پارچه‌های مورد مصرف نیز عبارتند از : گاندی ، نساجی مازندران ، فاستونی ، ایران برگ و اصولاً كلیه ی پارچه‌های كتانی و پنبه‌ای كه عموماً از بازارهای پاكستان ( به دلیل استحكام ، فراوانی و ارزانی آنها ) تهیه می‌گردد.
پارچه‌هایی كه در سوزن دوزی بلوچ مورد استفاده قرار می‌گیرد ، باید دارای دو ویژگی عمده جهت سهولت دوخت باشد :
الف – دارای تار و پودی مشخص باشد .
ب – دارای تار و پودی راست باشد . ( كج راه نباشد )
ابزاآلات مورد استفاده در بلوچ دوزی
ابزار كار سوزندوزی بسیار ساده می‌باشند و عبارتند ازسوزن یا سوچه ( SUCHE ) ، قیچی یا مقراض ( MEGRAZ ) ، انگشتانه یا شستی ( SHASTI ) .
انواع روش‌های كار سوزندوزی بلوچ
بلوچ دوزی ها به سه نوع پر کار ، میان كار و كم‌كار تقسیم می‌شوند.
نوع پركار روی پارچه‌های ریز بافت انجام می‌گیرد و تمام سطح قطعه‌ی پارچه‌ی مورد نظر سوزن دوزی می‌شود .
درنوع میان‌كار قسمت بیشتر پارچه سوزندوزی می‌شود و درنوع كم كار فواصل طرح‌ها براساس تشخیص سوزن‌دوز پر می‌گردد.
درمناطق جنوبی استان ( مكران ) در مورد انواع كار تقسیم بندی دیگری نیز وجود دارد ، كه عبارتند از :
خرد كار كه سخت‌تراست و نقش‌ها ریزتر و پرتر دوخته می‌شوند . با نقشهای خوب .
تویی كه درآن نقش‌ها گشاد و نامرغوب‌تر است و كم كارتر.
برای سوزن‌دوزی‌های پركار ازپارچه‌های پنبه‌ای ریز بافت و برای سوزن‌دوزی‌های كم‌كار و میان‌كار از پارچه‌های درشت بافت استفاده می‌گردد .
از تكنیك‌های دوخت نیز می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
۱) دور دوزی « برای انتقال طرح بر روی پارچه »
۲) پردوزی « ظریف دوزی » .
۳) پلیوار دوزی که پریوار دوزی هم گفته می شود.
۴) گراف دوزی « آسان تانكه یا افغانی دوزی »
۵) آئینه دوزی « پیت دوزی »
۶) جَوَک دوزی یا جَبك دوزی
در سیستان و بلوچستان بلوچ دوزی به دو روش بر روی پارچه دوخته می‌شود:
۱) چپ دوز یا پشت کار که تارو پود پارچه شمرده شده و نقش اندازی می‌شود. که از لحاظ قدمت و قیمت باارزشتر و گرانتر است.
۲) راست دوز که با مهر نقش بلوچ دوزی روی پارچه انتقال و دوخته می‌شود که بیشتر افغان‌ها به این روش می‌دوزند ، چون کار سریعتر به اتمام می‌رسد و قیمتش هم ارزانتر است.
نقش‌ها و طرح‌ها در سوزن دوزی بلوچ :
هنرمند بلوچ می‌كوشد تا واقعیات زندگی ، محیط اطراف ، مردم منطقه و باورهای قومی خویش را درآثارش منعكس و بدین صورت جاودانه نماید .
هنرمندان از موجودات و حیواناتی كه هر روز با آنان سرو كار دارند و جزیی از زندگی آنان می‌باشند نقش می‌زنند . حیواناتی چون بز كه عمده‌ترین وسیله برای امرار معاش خانواده‌ی سوزن‌دوز است ، شتر حیوان نجیب و صبوری كه یار جدا ناشدنی مردم منطقه بوده و كاراترین وسیله‌ی نقل و انتقالات درمحیط منطقه می‌باشد ، نعمتی خدادادی كه درسفال كلپورگان ماندگار گردیده‌‌است . عقرب ، مار و … كه از نقوش رایج در بلوچستان می‌باشند .
نقوش بلوچستان ، الهام گرفته از حیوانات و گیاهانی بوده كه به مرور دست خوش تغییر و تحول گشته و به صورت اشكالی هندسی ماندگار گشته‌اند ، كه این خود ( هندسی بودن نقوش ) نیز از ویژگی‌های طرح‌ها و نقشهای قدیمی بلوچستان است .
انواع طرح‌های سوزندوزی بلوچ دوزی عبارتند از:
طرح‌های تاری :
شامل سه تاری ، چهار تاری ، … ده تاری .
طرح‌های گل :
گل پركار ، دانه دار ، گندمی ،پركاش ، گل تنك ، كویج ، كیسه دوز ، سراوانی ، …
طرح‌های حاشیه‌ای یا اطراف گل :
چپ و راست كش ، بن ، موسم ، سفید سر ، سرزی‌كش ، چشم سورمه .
علاوه براین طرح‌ها ، طرح‌های دیگری نیز وجود دارد كه یادآور شی و یا موضوعی خاص می‌باشد ، مانند طرح‌های چشم ماهی ، چشم گوساله ، گورچشم ،چشم سورمه و…
این اثر زیبای بلوچ دوزی در سال 2012 نشان مهر اصالت یونسکو را دریافت نموده است
تصاویری زیبا از سوزندوزی بلوچ :
منبع : telegram.me/dayeratolmaarefsozandozisamak – مريم سماک جلالي مدرس سوزن دوزی در دانشگاه فنی شريعتي تهران
آموزش رايگان همه سوزن دوزی های اصیل ایرانی در کانال دائره المعارف سوزن دوزی ایرانی
