خبرگزاری ایرنا – سعید صادقی مقدم : حماسه سالار شهیدان حضرت امام حسین علیه السلام و یاران وفادارش در سال61هجری قمری در سرزمین کربلا پس از قرن ها سراسر پهنه گیتی را درنوردیده و در چهارگوشه جهان آیین هایی به یاد آن حماسه سترگ در بستر فرهنگ عاشورایی برگزار می شود.
به گزارش ایرنا، استان دارالعباده یزد که به حسینه ایران نیز شهرت دارد در ماه محرم دارای آیین های ویژه برای عزاداری شهادت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفایش است؛ آیین هایی که علاوه بر حضور مردم از سراسر کشور، پای گردشگران خارجی را نیز در ماه محرم به حسینیه های دارالعباده ایران باز کرده تا شاهد عزاداری منحصر به فرد یزدی ها باشند.
برخی از آیین های سوگ ماه محرم استان یزد به ثبت در فهرست میراث ناملموس کشور رسیده، تا کنون 21 آیین مذهبی ویژه ماه محرم استان یزد گواهی منحصر به فرد بودن و ثبت در فهرست میراث ناملموس را دریافت کرده است.
امروز پیام رسای آزادگی و آزادیخواهی امام حسین علیه السلام به بلندترین آوا در قالب آیین های عاشورایی در عالم طنین انداز شده و فریاد یاری طلبی آن امام همام را عاشقانش با جلوه های مختلف سوگواری و زنده نگاه داشتن پیام عاشورا لبیک سر می دهند: ‘لبیک یا حسین’
در استان دارالعباده یزد آیین های متنوعی در ماه محرم در مناطق مختلف این استان اجرا می شود که از این آیین ها 21 مورد آن در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسیده که در این گزارش برخی از مهمترین آیین های سوگواره محرم در حسینیه ایران معرفی شده است.
پیشواز محرم
پیشواز محرم از جمله آیین های است که هر ساله از اواخر ماه ذی الحجه تا اول ماه محرم با شکوه خاصی در شهر تاریخی ندوشن از توابع شهرستان میبد برگزار می شود و نمایانگر عشق مردم این دیار نسبت به امام حسین (ع) است.
این آیین به طور کلی به مدت 12 روز از عید غدیر تا اول ماه محرم انجام می شود و شامل عشور بچه ها، پرسه جوانان (علی اکبر)، غره محرم و بُتّه کَلَک است.
آیین عشور بچه ها از بعدازظهر عید غدیر با مرکزیت مسجدهای محله برگزار می شود که در آن کودکان با خواندن اشعاری نذورات مردم را جمع آوری می کنند. در پایان ماه ذی الحجه همین آیین با عنوان پرسه زنی توسط جوانان برگزار می شود.
غروب روز قبل از محرم نیز مداحان و تعزیه خوانان حسینیه سفلی برفراز برجی که در کنار حسینیه قرار دارد با خواندن اشعاری معروف به غُرّه محرم با مطلع الصلاه:
ای عالم موسم ناله و شور وشین است
غره ماه محرم، کوس شاهی به نام حسین است
به عزاداری می پردازند.
آیین پیشواز محرم در ندوشن 22 آذر 1391 با شماره 700 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
نخل برداری، آیینی با سه شماره ثبتی
آیین نخل برداری یا نخل گردانی از جمله آیین های عزاداری در استان یزد است که در نقاط مختلف استان و متاثر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خاص آن مناطق با مفهوم تشییع پیکر مقدس سید الشهدا(ع) در روز عاشورا اجرا می شود.
نخل برداری، یکی از آیین های مهم سنتی مردم استان یزد در عزاداری ائمه اطهار(ع) است که با حضور پرشور مردم و جوانان در نقاط مختلف شهری و روستایی برگزار می شود.
نخل نزد مردم استان یزد نمادی از تابوت سیدالشهداء است و مردم در مناطق مختلف در روزهای عاشورا و شهادت حضرت علی(ع) آیین نخل برداری را برگزار نموده و به عزاداری می پردازند.
نخل وسیله چوبی است که دو طرف آن به صورت مشبک از چوب ساخته شده و به وسیله چوب های دیگر به هم مرتبط و برروی چهار تیر چوبی قرار دارد.
پس از آماده شدن نخل، توسط هیات های مذهبی یکی از این هیات ها وارد حسینیه شده و در حالیکه اعضای هیات می دوند و با صدای بلند ‘حسین حسین’ می گویند به زیر نخل رفته و به اتفاق دیگر عزاداران که از قبل در زیر نخل بودند با فریاد ‘یا علی’ نخل را از جا بلند می کنند.
در این زمان، عزاداران، نخل را سه یا پنج مرتبه دور حسینیه می گردانند و همزمان صدای طبل، سنج و شیپور در فضای حسینیه طنین انداز می شود.
مردم سوگوار و اعضای هیات های مذهبی پس از آنکه نخل را به دور حسینیه گرداندند آن را در جای اولیه خود قرار داده، به سر و سینه می زنند و فریاد ˈحسین حسینˈ سرمی دهند.
آیین نخل برداری 25 خرداد 1390 با شماره 249 به نام استان یزد و چهارم بهمن 1391 با شماره های 1044 و 1048 به ترتیب برای شهرهای ندوشن و مهرجرد میبد در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
موسیقی محرم در ابرکوه
باتوجه به عشق و علاقه وافر مردم شهرستان ابرکوه به خاندان عصمت و طهارت به خصوص امام حسین (ع) و یاران باوفایش آیین عزاداری هرسال بارونق در این شهرستان برگزار می شود که باعث حفظ و حراست این آیین ها می شود.
صبح عاشورا در حسینیه درب قلعه؛ مردم منتظر شهر که منتظر حرکت کاروان پیشرو عزاداری ابرکوه هستند، اجتماعی عظیم را از قبل از ساعت شش صبح تشکیل داده اند و هر لحظه به انبوه جمعیت اضافه می شود.
برخی از افراد ظرف های گِل و کاه در دست دارند و سرهای عزاداران را به نشانه ماتم با آنها رنگین می کنند.
ابزار و لوازم عزاداری شامل طبل و شیپور و علم همچنین شاخ نفیر (سازی است بادی از جنس شاخ) برای باخبرکردن اهالی محله ها به صدا درمی آید که جلوه ای خاص به آیین سوگواری روز عاشورا در ابرکوه می دهد.
موسیقی محرم در ابرکوه، 22 آذر 1391 با شماره 699 در میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
عزاداری دهه اول محرم حسینیه امام (شاه ولی) تفت
عزاداری سالار شهیدان در دهه اول محرم که طبق دستورالعمل موقوفات موجود در حسینیه امام (شاه ولی) شهرستان تفت برگزار می شود، 30 فروردین 1388 با شماره 31 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
چاووشی، روضه خوانی، تعزیه، عزاداری هیات های محلات و نخل برداری از برنامه هایی است که در این مدت در تفت انجام می شود.
آیین نخل گردانی اغلب در حسینیه ها برگزار می شود گاهی نیز امکان دارد نخل را در کوچه پس کوچه ها به حرکت درآورند و یا برای زیارت به امامزاده ببرند گاهی هم برای زیارت اهل قبور و اینکه درگذشتگانشان نیز از این عزاداری به فیض برسند نخل را تاگورستان برده برای اموات فاتحه می خوانند و سپس نخل را به حسینیه برمی گردانند.
در دوره صفویه با رواج مذهب شیعه در ایران استفاده از نخل و نخل گردانی از شیوه های رایج عزاداری حضرت امام حسین (ع) درماه محرم به خصوص روز عاشورا بوده است.
آیین نخل گردانی تفت که در بعد از ظهر عاشورا با حضور یکپارچه عزاداران حسینی در حسینه امام (شاه ولی) شهر تفت برگزار می شود، از آیین های باشکوه عزاداری در استان یزد است.
شاه حسن، شاه حسین میبد
در آیین شاه حسن، شاه حسین شهرستان میبد که در دهه اول ایام محرم برگزار می شود، سادات حضور فعال و اولویت ویژه ای دارند.
این آیین در گذشته در محدوده محلات بالا و پایین و به صورت محدود برگزار می شده و در قرن های اخیر اهالی محله بشنیغان نیز به این آیین پیوسته اند. اکنون چند سالی است که با پدیدآمدن محله های جدید، تغییرهایی در این آیین رخ داده که با مشارکت سایر اهالی شهر برگزار می شود.
آیین شاه حسن، شاه حسین همزمان از محلات مختلف آغاز و همه در میدان یا حسینیه سیدقنبر به هم می پیوندند.
هیات قدیمی میبد معروف به هیات شاه حسن، شاه حسین از قدمت و اصالت بالایی برخوردار است و هنوز به همان سبک سنتی این مراسم اجرا می شود به نحوی که دو روز مانده به آغاز ماه محرم، جمع کثیری از زنان محله میبد بالا و محله پایین و دیگر محلات با همکاری تعدادی از مردان اقدام به آب و جاروی کوچه های مسیر این مراسم از مهدیه میبد(دروازه جنوبی) تا امامزاده سید صدرالدین قنبر (دروازه شمالی) می کنند.
هر چند اجرای این مراسم هنوز نیز هر ساله در دهه اول محرم برپا می شود، ولیکن با پیر شدن افراد مسن و فوت آنها برخی جزئیات آن از حافظه تاریخی مردم در حال فراموشی است که برهمین اساس لازم به نظر می رسید که این آیین مذهبی به ثبت برسد.
مراسم مذکور فقط در دهه اول محرم و در طول این 10 شب اجرا می شود و طبق گفته بزرگان، اشعار شب عاشورا و اشعار هیات شاه حسن، شاه حسین، متعلق به محتشم کاشانی است.
آیین شاه حسن، شاه حسین میبد 25 شهریور 1394 با شماره 1108 در گروه عادت ها و رسم های اجتماعی، آیین ها و جشن ها به عنوان سنتی ترین آیینی که در دهه اول محرم در هسته تاریخی شهر کهن میبد (محدوده داخل حصار) برگزار می شود، به ثبت رسید.
جغجغه زنی در میبد
سنگ زنی یا به گویش محلی جغجغه زنی به شیوه ای هنرمندانه با ریتم و اشعاری خاص در شب های ماه محرم در برخی از حسینیه های شهیدیه (شورُک) و روستای رکن آباد شهرستان میبد، بعد از مراسم نوحه خوانی و زنجیرزنی اجرا می شود.
این آیین ششم دی 1390 به شماره 423 در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
در این آیین سنتی یک نفر اشعاری را با مضامین حماسه کربلا میخواند و عده ای روی زمین می نشینند و ذکرهای بیان شده توسط ذاکر را تکرار می کنند و دسته دیگر هم که به صورت حلقه ای در کنار هم قرار می گیرند با دو چوب صاف و صیقلی با ریتم کند و سپس تند چوب ها را بر هم میزنند که صدایی از بهم ساییدن این چوب ها شنیده می شود که به نقلی یادآور صحنه های کربلا است.
محمد کارگر شورکی در کتاب فرهنگ نامه شورک درباره آیین جغجغه زنی نوشته است: این مراسم از سال های دور در شهیدیه برگزاری می شده و در روزگاران پیشین اشعار این مراسم توسط حاج محمد ملاقاسم خوانده شده که در این هنر تبحر خاصی داشته است.
دسته جغجغه زن (سنگ زن)، تکه چوبهایی را به هم میزنند و همراه با عوض شدن اشعار، طریقه زدن دو تکه چوب به یکدیگر هم عوض می‌شود (تک ضرب، سه ضرب و چهار ضرب) در حسینیه های شهیدیه میبد این آیین را اجرا می کنند.
یارون
آیین یارون عزا یا دسته بدین صورت است که تعدادی از مردان عزادار (که اکثر کسانی که در حسینیه حضور دارند را در بر می گیرد) به صورت دایره در کنار هم می ایستند و در حالی که به آرامی دور می زنند، در دو گروه ترجیع بند محتشم کاشانی را می خوانند.
حمیدرضا قاسمی در کتاب محرم ندوشن در خصوص این آیین آورده است: یک عده که افراد مسن تر در بین آنها بوده و آیین را آغاز می کنند بیت اول بند اول را می خوانند:
یارون عزای کیست که در دشت کربلاست
ماتم نشین ملائک و صاحب عزا خداست
بقیه افراد همین بیت را تکرار می کنند. گروه اول بیت دوم را می خوانند:
باز این چه شورش است که بر خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
آیین یارون در شهر عقدا 12 اسفند 1394 با شماره 1175 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
پامنبری
پامنبری از جمله آیین های مذهبی در استان یزد است که فقط مختص ماه محرم نیست اما باتوجه به برگزاری روضه خوانی های متعدد در ماه محرم تمرکز برگزاری این آیین مذهبی در محرم بیشتر است.
این آیین در شهر عقدا بیش از سایر نقاط استان انجام می شود و 12 اسفند 1394 به شماره 1179 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسید.
آیین پامنبری بدین صورت است که در پایان آیین یارون یا دسته در حسینیه های بالا و پایین، عزاداران وارد حسینیه شده و جمعی از عزاداران، کنار منبر روی زمین دایره وار (به صورت حلقه) نشسته و نیمی از حلقه، مصرع اول بیتها و نیمی دیگر، مصرع دوم بیتها را زمزمه می کنند.
بیت های هر شب مشخص و با بیت های شب های دیگر متفاوت است و در آخر همگی بر قاتلان امام حسین (ع) لعنت می فرستند.
هرچند قدمت این آیین در جایی به صورت مکتوب نیامده است و براساس آنچه کهنسالان و ریش سفیدان عقدا به یاد دارند از زمان روضه خوانی مراسم پامنبری نیز اجرا می شده است.
عشور مسلم
آیین عشور10 روز پیش از ماه محرم برگزار می شود که فلسفه آن مبنی بر سفر و شهادت حضرت مسلم به کوفه است.
این آیین با روشن شدن خیمه هایی در محله های خلوت عقدا برگزار و پس از آن نخستین آیین تعزیه آغاز می شود.
آیین عشور مسلم (استقبال از ماه محرم) در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1174 در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
تعزیه روستای توت اردکان
اجرای هنر تعزیه یکی از سنت های عزاداری در ترسیم و بازسازی و بیان ابعاد نهضت خونین عاشورا است که در روستای توت از توابع شهرستان اردکان سابقه ای به قدمت دوره حکومت قاجاریه دارد. این آیین 19 اسفند 1388 با شماره 53 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
یک محقق و پژوهشگر دینی در این خصوص گفته است: قدمت عزاداری و اجرای تعزیه در روستای توت حتی به پیش از دوره قاجاریه می رسد اما از دوره قاجاریه ثبت شده که اسناد آن نیز موجود است.
نادر پیری اردکانی افزوده است: پیش از انقلاب که رضاخان با برگزاری مراسم مذهبی، عزاداری، سخنرانی و تعزیه خوانی به شدت مخالف بود و مجالس عزاداری امام حسین (ع) را به هر شکلی تعطیل می کرد، مردم متدین به این روستا روی آورده و در واقع در خلوت این روستا اجرای آیین های مذهبی را شدت بیشتری بخشیدند.
شَدِّه بندی و شَدِّه گردانی احمدآباد اردکان
شَدِّه برداری رسم و سنتی بسیار کهن بوده که از قدیم الایام در ماه محرم انجام می شده؛ این رسم برای برآوردن حاجت عزاداران و ابراز همدری با شهدا و اسرای کربلا انجام می گرفته که البته این رسم در معرض فراموشی است و تنها در احمد آباد اردکان همچنان در حال انجام است.
این آیین 25 شهریور 1394 با شماره 1107 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
فلسفه مذهبی اجرای مراسم شَدَّه برداری به 2 دسته کلی تقسیم می شود؛ عده ای از متولیان اجرای این آیین معتقدند پارچه های آویزان به شَده نمادی از لباس و البسه به یغما رفته یاران امام حسین (ع) در صحرای کربلا، توسط سپاهیان یزید است.
عده ای دیگر معتقدند که پارچه های آویزان نمادی از رخت دامادی علی اکبر فرزند امام حسین (ع) است که در رخت دامادی ایشان را به شهادت رساندند.
باتوجه به اینکه مراسم شَدَّه برداری احمدآباد زمینهای کشاورزی وقفی دارد مستاجر این زمین موظف است همه تدارکات بستن شَدِّه امام حسین (ع) را در روز ششم محرم مهیا کند تا زنان محل بتوانند در آن خانه آیین بستن شَدِّه را به پایان برسانند و روز هفتم محرم با پختن آش امام حسین یا شربت از عزاداران امام حسینه در خانه اش پذیرایی کنند.
احتمالا این آیین جزو یکی از آیینهای مذهبی بوده که ریشه ایرانی داشته و پس از اسلام رنگ و لعاب اسلامی، به خود گرفته است.
این آیین از دیرباز در بخشهایی از بلوک میبد به خصوص بفروییه، ده آباد و روستای قدیم احمد آباد از توابع اردکان برگزار می شد. برگزاری این آیین در بلوک میبد به کلی منسوخ شده اما در 2 محله بالا، وسط (پایین سابق) احمد آباد که از دیرباز، هرسال این آیین برگزار می شده است تنها محله وسط (پایین قدیم) احمد آباد، هنوز تا به امروز اجرای این آیین برپا است.
شب فاتحه در عقدا
شب فاتحه از جمله رسم های مختص شهر عقداست و در هیچ کجای استان به این شکل دیده نمی شود و باتوجه به اینکه برای طلبیدن آمرزش روح رفتگان آن شهر و به طور کلی همه مسلمانان شیعه علی (ع) است هرساله برگزار می شود.
این آیین 22 اسفند 1394 با شماره 1180 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
هرساله بافرارسیدن ایام عزاداری وسوگواری حضرت اباعبدالله حسین(ع)، آیینی با عنوان فاتحه خوانی که در اصل فاتحه 12 امام نامیده می شود، درشب اول ماه محرم و سال نوقمری در محل حسینیه بزرگ عقدا برگزار می شود.
قدمت برگزاری این آیین و به خصوص فاتحه خوانی دقیق مشخص نیست اما از آیین سنتی و کهن شهر عقدا به شمار می رود که در نوع خود کم نظیر و شاید بی نظیر است و چون در یکی از بندها از تمامی امامان یاد و نام برده می شود به فاتحه دوازده امام مشهور است.
در این شب، همه مردم عقدا و گاهی از نقاط دور و نزدیک در محل حسینیه جمع می شوند و علم های عزا و سیاه رنگ حسین از حسینیه بالا و حسینیه پایین به طرف مرکز تجمع حرکت داده می شود و با احترام به قاری فاتحه، آیین و سال نو و ماه عزاداری آغاز خواهد شد.
جارزدن در عزاداری ماه محرم عقدا
در این آیین، که از جمله سنتی ترین آیین های شهر عقدا در اردکان است، ابتدا فانوس روشنی را به وسیله طنابی به فرازبام حسینیه یا محل روضه خوانی منتقل می کنند تا چراغ راهی برای عموم یا به عبارتی نمادی از روشنی راه امام حسین (ع) باشد.
پیش از شروع روضه خوانی، افرادی درقالب دو گروه، اشعاری رابه صورت چاووشی همخوانی می کنندکه بدین صورت به اهل محله و آبادی نوید آغاز مجلس روضه خوانی را می دهند و پس از پایان کار، به عنوان مزد، تعدادی نان بین آنها تقسیم می شود.
آیین جارزنی ازقدیمی ترین آیین های سنتی عقدا است که بدون استثنا، پیش از شروع هر مجلس روضه خوانی در حسینیه عقدا و هر مکانی که درآن روضه برپا است، اجرا می شود.
آیین جارزدن در شهرهای دیگر استان با اندکی اختلاف نیز برگزار می شود اما برافروختن فانوس و برافراشتن بالای حسینیه و یا مکانی که روضه خوانی در آنجا انجام می شود، مختص شهر عقدا است.
این آیین در عقدا، 22 اسفند 1394 با شماره 1178 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
علم بندی طزرجان شهرستان تفت
آیین علم گردانی از روز تاسوعا آغاز می شود و زنان و مردان روستا هرکدام بخشی از علم را می بندند سپس علم گردانان در محله مختلف علم را می گردانند.
گرچه آیین های ماه محرم در اکثر شهرها و نقاط ایران با شکوه خاصی برگزار می شود، اما برخی از فرهنگ های مذهبی خاص یک منطقه گردیده است که مراسم علم گردانی روستای طزرجان یکی از آنهاست.
در روز تاسوعا علم بندان با جمع آوری پارچه های نذری مردم، محله و علم خانه را آذین می بندند. ریش سفیدان با ندای ذکر و صلوات چوب علم ها را یکی یکی سوهان کشیده و برای مراسم محیا می سازند و با بستن پارچه ها، علم ها به نام مبارزان کربلا به میانه جمع مشتاقان عزیمت داده می شود.
با حرکت دادن علم حضرت حسین (ع) و ابوالفضل عباس (س) همراه با هیات های عزاداری مراسم شور حسینی می گیرد، علم داران در حسینیه روستا جمع شده و همراه با مراسم نخل برداری و دسته جات سینه زنی به عزاداری اما مظلوم می پردازند.
علم گردانی روستای طزرجان 22 آذر 1391 با شماره 701 در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
روستای طزرجان شهرستان تفت در جنوب شرقی قله شیرکوه قرار گرفته و یکی از مناطق خوش آب و هوای این شهرستان است که علاوه بر داشتن آثار باستانی و تاریخی، جاذبه های خاص اکوتوریستی نیز دارد.
از استان یزد، جوش زنی یا جوش دور 22 مهر 1394 با شماره 544، آتش زدن خیمه های امام حسین (ع) در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1176، بنی اسد در عقدا 22 اسفند 1394 با شماره 1177 و زنجیرزنی در ابرکوه 22 مهر 1394 با شماره 1113 نیز در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است.
